ΔΑΣΟΣ ΒΕΛΑΝΙΔΙΑΣ ΞΗΡΟΜΕΡΟΥ
Αιτωλοακαρνανία – Δυτική Ελλάδα
Βασιλική Βλάμη, Σταμάτης Ζώγκαρης
και καθηγητής Παναγιώτης Δ. Δημόπουλος
Σχεδιάστηκε απο τον Άρη Βιδάλη
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Τμήμα Περιβάλλοντος και διαχείρισης φυσικών Πόρων
Υπουργείο Περιβάλλοντος – Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων
Η βαλανιδιά (Quercus ithaburensis subsp. Macrolepis) είναι ένα σπουδαίο στοιχείο στην πολιτιστική εικόνα της Ελλάδας.Φυσικά δάση βαλανιδιάς είναι απο τα πλέον χαρακτηριστικά και πλέον ευπαθή κέντρα ζωής στην Ανατολική Μεσόγειο. Αυτό το μικρό βιβλίο κάνει μια εισαγωγή στο δάσος βαλανιδιάς του Ξηρομέρου, το μεγαλύτερο δάσος βαλανιδιάς στην Ελλάδα.
Το δάσοςβαλανιδιάς Ξηρομέρου βρίσκεται στους νότιους λόφους των Ακαρνανικών ορέων της Δ.Ελλάδας, περίπου 30 χιλιόμετρα Β.Δ του Μεσολογγίου (Νομαρχία Αιτωλοακαρνανίας).
Η περιοχή είναι τοποθετημένη μεταξύ της λίμνης Οζερού, του ποταμού Αχελώου και των ακτών του Ιονίου, κοντά στον Αστακό. Ο πυρήνας της περιοχής του δάσους είναι μια γραμμή απο λόφους άμεσα δυτικά και νότια της λίμνης Οζερού και λέγεται λόφοι Λιγοβίτσι – Μάνινα, οι οποίοι καλύπτουν 6000 εκτάρια.
Το πυκνό και πανάρχαιο δάσος της βαλανιδιάς δημιουργεί μια τοποθεσία που κυριαρχείται απο την βαλανιδιά, σε μια μοναδική μορφή στην Ελλάδα. Ανοικτές ομάδες απο δασολίβαδα της βαλανιδιάς επίσης καλύπτουν μεγάλη περιοχή στους λόφους. Το δάσος βαλανιδιάς Ξηρομέρου επίσης περιλαμβάνει μια μεγάλη ευρύτερη περιοχή, πέρα απο την περιοχή Λιγοβίτσι – Μάνινα, που καλύπτει περίπου 10000 εκτάρια. Μέσα στην ευρύτερη αυτή περιοχή λόφων το δάσος βαλανιδιάς επίσης κυριαρχεί σαν στοιχείο χώρου αλλά προσφέρει όμως και μια ποικιλία κατοικίας στους ξηρούς αυτούς ασβεστολιθικούς λόφους, στα φρύγανα και στη μακία και μια απομονωμένη περιοχή απο μεμονωμένες ομάδες της βελανιδιάς(Ouercus pubescens) και περιλαμβάνει επίσης μια μικρή περιοχή αγροτικών δραστηριοτήτων.
Δέκα μικρά χωριά ευρίσκονται στην περιοχή του δάσους. Στο παρελθόν η οικονομία των χωριών συμπληρώνωνταν με την συλλογή του βελανιδιού, σαν υλικό εξαγωγής για την ταννίνη, η οποία κάποτε στήριζε την Μεσογειακή βιομηχανία βαφών και κατασκευής δερμάτων. Απο το 1970 η φυσική ταννίνη έχει αντικατασταθεί σχεδόν τελείως, απο συνθετικές χημικές ουσίες, ενώ η συλλογή των βελανιδιών έχει σταματήσει και τα χωριά έχουν υποβαθμισθεί.
Τα δέντρα δεν βλέπονται πλέον σαν μια πηγή βασικού οικονομικού παράγοντα και είναι εκτεθειμένα σε παράνομη ξύλευση για τις επιχειρήσεις ξυλείας και για θέρμανση.
Η παράνομη επίσης ξύλευση είναι δύσκολο να σταματήσει και αυτό έχει δημιουργήσει έντονο τοπικό ενδιαφέρον για την προστσία του υπολειπομένου δάσους. Δυστυχώς αυτό το δάσος είναι μια απο τις ελάχιστα μελετημένες περιοχές της προστασίας της φύσης στην Ελλάδα και είχε εγκαταλειφθεί απο τις πρόσφατες δραστηριότητες προστασίας της περιοχής. Η περιοχή είναι βεβαίως μια απο τις πιο απειλούμενες περιοχές στην Ελλάδα .
Επειδή η παράνομη ξύλευση και η χρήση του τόπου για διάφορες άλλες επιχειρήσεις έχουν άμεση αρνητική επίπτωση, η ομάδα ερεύνης απ` το Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων έχει αρχίσει μια έρευνα και συγκριτική προσπάθεια, με την υποστήριξη της ομάδας της προστασίας της φύσης της περιοχής, που ονομάζεται «Οι φίλοι της Βελανιδιάς – Αμαδρυάδα» και έχει ενισχυθεί οικονομικά απο το Υπουργείο Περιβάλλοντος – χωροταξίας και Δημοσίων Έργων. Η βασική γραμμή της ποικιλίας των βιοτόπων και της μελέτης τους είναι χαρακτηρισμένη απο τις επόμενες σπουδαίες ποιότητες και αξίες του δάσους.
- Η χλωρίδα είναι πλούσια σε είδη. Κοντά στα 256 γηγενή φυτά έχουν καταγραφεί στην περιοχή κατά το διάστημα μιας και μόνης έρευνας της χλωρίδας την άνοιξη και το καλοκαίρι του 2003. Αυτή η συλλογή περιλαμβάνει μερικά μάλλον σπάνια και ενδιαφέροντα είδη, όπως είναι οι εντυπωσιακές αποικίες της παιώνιας (Paeonia mascula russoi) και μια αξιόλογη ποικιλία απο άγριες ορχιδέες που περιλαμβάνουν την (Ophrys reinholdii) και την ( Ophrys helenae).Άλλα φυτά είναι επίσης διαδεδομένα εκτενώς στην περιοχή και είναι αντικείμενο προστασίας και ενδιαφέροντος και περιλαμβάνουν τον (Dictamus albus) και άλλα ενδιαφέροντα φυτά των βράχων και του πετρώδους εδάφους.
- Η δασική περιοχή και η περιοχή τριγύρω απο την περιοχή αυτή έχει ορνιθολογικό ενδιαφέρον επειδή παρουσιάζει 127 είδη πουλιών που έχουν καταγραφεί. Απο αυτά 26 είδη είναι υπο προστασία, με ειδικό προστατευτικό ενδιαφέρον (γραμμένα στον κατάλογο 1, της οδηγίας για τα πουλιά 79/409/EC). Τέσσερα είδη δρυοκολαπτών υπάρχουν στο δάσος και ο δεντροκόπος (Dendrocopos medius) είναι αρκετά άφθονος.
Σημαντικά πουλιά που φωληάζουν στην περιοχή είναι ο βραχύποδας αετός (Circaetus gallicus), ο αετός (Pernis apivorus), το μικρότερο γεράκι (Falco naumanni) και μερικά ενδιαφέροντα είδη των Βαλκανίων.
Η περιοχή είναι άμεσα συνδεδεμένη με την λίμνη Οζερό, το Δέλτα του Αχελώου και τους υγροτόπους που παρουσιάζουν σημαντική και σπουδαία ορνιθολογική πηγή.
- Η ποικιλία των βιοτόπων δημιουργείται απο λειβάδια, μικρής κλίμακας αγροτικής δράσης, βραχώδεις μικροπεριοχές και ποικιλία δασικών ομάδων και βοσκοτόπων. Αυτές οι συνθήκες είναι πολύτιμες για μια ποικιλία μικρού ζωολογικού ενδιαφέροντος, η οποία περιλαμβάνει ορθόπτερα, όπως το έντομο ( Saga sp.) και διάφορες νυχτερινές πεταλούδες όπως η (Saturnia pyri). Μια ποικιλία απο ερπετά περιλαμβάνουν δύο είδη χελώνας, την (Testudo marginata) και (T.hermanni), διάφορα φίδια και ομάδες απο σαύρες που βρίσκονται σε πληθυσμούς αρκετά ενδιαφέροντες.
- Άλλα ενδιαφέροντα σημεία της βιοποικιλότητας της περιοχής περιλαμβάνουν ένα μεγάλο αριθμό απο δέντρα μεγάλης ηλικίας και κλειστές ομάδες ώριμων δέντρων με πολύ σάπιο υλικό ξυλείας που είναι ιδεώδες για πολλά ασπόνδυλα είδη που περιλαμβάνουν επίσης μεγάλους κανθάρους του δάσους, λειχήνες και μύκητες.
- Θηλαστικά και άλλες μικρές ομάδες ζώων δεν έχουν πλήρως ερευνηθεί στην παρούσα μελέτη.Το Ξηρόμερο επομένως πρέπει ακόμη να θεωρείται ένας άγνωστος τόπος (terra incognita), όσον αφορά τη ζωή των άγριων ειδών. Είναι βέβαιο οτι πολλά σχετικά μεγάλα θηλαστικά δεν υπάρχουν πλέον, όπως το ελάφι(Dama dama), που έχει περιγραφεί απο τον βοτανολόγο του περασμένου αιώνα Heldreich και τον καλλιτέχνη- ερευνητή Leake, τα οποία χάθηκαν οριστικά στο τέλος του 19ου αιώνα. Το τσακάλι (Canis aureus) προφανώς εξαφανίστηκε μάλλον πρόσφατα.
- Η περιοχή είναι σημαντικότατη απο πολιτιστικής πλευράς. Η Ακαρνανία είναι διάσπαρτη απο σημαντικά Μυκηναϊκά και Κλασσικά Ελληνικά μέρη. Ερείπια απο πόλεις και τείχη παλιών φρουρίων υπάρχουν κοντά στο δάσος βαλανιδιάς. Υπόλοιπα Βυζαντινών – χριστιανικών μνημείων, μικρές εκκλησίες και άλλα μονοπάτια υπάρχουν στους λόφους. Τα μονοπάτια έχουν χρησιμοποιηθεί απο Βλάχους βοσκούς επι αιώνες. Η παραδοσιακή αρχιτεκτονική των χωριών και ο πολιτισμός ειναι αυθεντικά κληρονομήματα και πηγές για καθαρό τουρισμό. Η συλλογή του βελανιδιού για εξαγωγή είχε γίνει συνήθεια για τους κατοίκους, για πάνω απο 600 χρόνια και ήταν ένας ισχυρός δεσμός των ντόπιων κατοίκων και του μοναδικού δάσους βαλανιδιάς.
- Το δάσος βαλανιδιάς δεν περιλαμβάνεται στο πρόγραμμα Natura 2000. Η ερευνητική ομάδα βρίσκει σ`αυτό τον οδηγό την ευκαιρία να επεκτείνει την ίδρυση της προστατευόμενης περιοχής. Η μελετούμενη προστατευόμενη περιοχή θα μπορούσε να περιλαμβάνει μια επέκταση της λίμνης Οζερού, που είναι μια περιοχή κοινοτικού ενδιαφέροντος (πρόγραμμα Natura 2000). Βιώσιμος οικοτουρισμός, ώστε να εξελιχθεί, υποβοηθούμενος με την εκδήλωση ενδιαφέροντος, για προστατευτικές δράσεις, όταν η περιοχή περιέλθει κάτω απο νόμιμη προστασία. Προτείνεται περαιτέρω όπως οι τοπικές αρχές συγκεντρώσουν αμέσως την προσοχή τους στο σταμάτημα του προβλήματος του δάσους και της κατασκευής παράνομων δρόμων στο δάσος. Άλλες πηγές πιέσεως απο ανθρώπους περιλαμβάνουν το παράνομο κυνήγι, την υπερβολική βόσκηση και τις δασικές πυρκαγιές. Παρά την προστασία που είναι προβληματική στην περιοχή δεν είναι πλέον τόσο αργά για να σωθεί ολόκληρη η περιοχή του δάσους.
Είναι μερικά απο τα καλύτερα παραδείγματα συγκεντρώσεως δασικών περιοχών βαλανιδιάς στην Ελλάδα.
Το Τμήμα Περιβάλλοντος και Διαχείρισης Φυσικών Πόρων του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων έχει έδρα στην κοντινή πόλη, το Αγρίνιο και σχεδιάζει να εξακολουθήσει την έρευνα της βιοποικιλότητας και την εκπαιδευτική εργασία στην περιοχή.
| 
